Żydowskie obiekty kultu

W starożytności obok głównej świątyni jerozolimskiej istniały domy nauki i pogłębiania studiów religijnych. W 70 roku naszej ery po zburzeniu centra żydowskiej religii i rozproszeniu się Żydów po całym świecie to właśnie domy nauki stały się ostoją żydowskich gmin wyznaniowych. Już nie tylko służyły do nauki i dyskusji, ale zaczęły się w nich odbywać wspólne modlitwy. Obowiązującymi nazwami żydowskiego domu modlitwy były: Beth Hakneseth (Dom Zgromadzeń) i Beth Ha Midrasz (Dom Studiów Religijnych). U nas ich odpowiednikiem była bożnica, szkoła oraz dom modlitwy. Funkcjonowały też nazwy: synagoga, Wielka Synagoga, szkoła żydowska, przyszkółek. Bożnica i synagoga oznaczały ten sam obiekt kultu. Nazwa bożnica funkcjonowała najczęściej w mniejszych miejscowościach, natomiast synagoga wiązała się z aglomeracją wielkomiejską. Duża ilość określeń na żydowskie obiekty sakralne wiązała się z ich wielofunkcyjnością. Bożnica oprócz funkcji religijnych była miejscem nauczania Pisma Świętego oraz ośrodkiem władz administracyjnych gminy żydowskiej. Bożnica spełniała też rolę centra społeczno integracyjnego. Sytuowana była najczęściej w środku żydowskiego rynku, dzięki czemu spełniała też rolę ośrodka gospodarczego gminy. Często wykorzystywana była do organizowania imprez świeckich takich jak zebrania czy też wesela. W bożnicy można było natknąć się na urzędy gminne mające właśnie tam swoją siedzibę. Znajdowały się tam kancelarie, archiwa, skarbiec, pomieszczenia sądów rabinackich, a nawet salka więzienna. Przy bożnicy można też było spotkać chedery, czyli niewielkie szkółki religijne dla żydowskich dzieci. Reasumując to co zostało napisane o bożnicach należy stwierdzić, że bożnica to przede wszystkim obiekt sakralny.

Określenie synagoga w XVI - XVIII wieku oznaczało nie tylko obiekt sakralny, ale także samą gminę żydowską i jej struktury. Określenie zaś "Wielka Synagoga" w XIX - XX wieku oznaczało główny i najważniejszy obiekt sakralny danej gminy. Wokół "Wielkiej Synagogi" funkcjonowały mniejsze pomocnicze bożnice, spełniając założone cele.

Od XVIII wieku na ziemiach polskich zaczęły funkcjonować bożnice chasydzkie, tzw. Hasidim Sztibl, nazywane potocznie klausami. Do wybuchu II wojny światowej klausy istniały praktycznie w każdej gminie żydowskiej. Najczęściej urządzane były w prywatnych domostwach unikając jakichkolwiek ornamentów i detali.

Z budowli sakralnych należy też wymienić domy przedpogrzebowe znajdujące się na cmentarzach lub w ich pobliżu. Zdarzały się też nagrobki nawiązujące swym kształtem do architektury bożnic. Na takie nagrobki mogli sobie pozwolić tylko znaczniejsze osobistości żydowskiego społeczeństwa. Do dzisiaj można podziwiać "bogatsze" pomniki nazywane ohylami na cmentarzach żydowskich w Białymstoku, Zabłudowie, Tykocinie, Sokółce czy Jasionówce.

Spotkać można też było bożnice szpitalne, sierocińcowe czy fabryczne. W zasadzie już sama nazwa wskazywał gdzie takie bożnice się znajdowały i jakie spełniały funkcje. Dom modlitewny według przepisu talmudycznego mógł funkcjonować tam gdzie w danym obrębie społeczności żydowskiej mogło się zebrać na modlitwę nie mniej niż 10 dorosłych Żydów. Za dorosłą uważano osobę, która ukończyła 13 lat i zdała "egzamin pełnoletności".

W skład pełnoprawnej gminy żydowskiej wchodziła bożnica, dom modlitwy, łaźnia żydowska (mykwa) i cmentarz. Zdarzało się i to dość często, że dana gmina nie posiadała swojego cmentarza. Sprawę rozwiązano w ten sposób, że chowano zmarłych na najbliżej położonym cmentarzu żydowskim i tak np. Żydzi z Supraśla chowani byli w Białymstoku, z Hajnówki w Narewce, z Goniądza w Tykocinie itd.

Najczęściej spotykanym schematem kompleksu synagogalnego na Białostocczyźnie (wyłączając z tego Białystok), była główna synagoga nazywana Alte Szul, czyli "stara szkoła żydowska", w której najbliższym sąsiedztwie ulokowany był dom modlitwy Beth Midrasz inaczej przyszkółek. Często przy głównej synagodze znajdowały się 2 lub 3 domy modlitwy, oraz dom rabina. Przyszkółek spełniał rolę miejsca gdzie odbywały się codzienne modlitwy i zebrania gminy żydowskiej. W głównej bożnicy odbywały się ważniejsze święta religijne i uroczystości państwowe. Pozostałe budowle ściśle związane z funkcjonowaniem gminy znajdowały się w pobliżu zabudowań głównych.

Najważniejszą osobą w gminie żydowskiej był rabin, sprawujący wszystkie podstawowe funkcje administracyjne. W większym mieście typu Białystok rabinów było kilku, z których jeden był rabinem głównym. Na przełomie XIX i XX wieku na Białostocczyźnie działało ponad 60 osób mieniących się rabinami.

Życie codzienne ludności żydowskiej skupione było wokół dwóch niezależnych od siebie czynników. Pierwszym z nich było życie religijne, drugim wykonywana praca. Żydzi zamieszkujący Białostocczyznę byli raczej umiarkowani religijnie. Zdarzały się w niektórych bożnicach spontaniczne wiece związane z ruchami rewolucyjnymi. Taki przypadek miał miejsce w Knyszynie w 1905 roku, kiedy to robotnicy żydowscy wdarli się do głównej bożnicy i zakazali rabinowi odprawiać modlitwy.

Każda bożnica składała się z kilku podstawowych części. Najważniejszą z nich jest Aron Ha Kodesz usytuowany na pamiątkę dawnego przymierza w miejsce biblijnej Arki Przymierza, przechowywane są tam zwoje Tory, największej świętości judaizmu. Umiejscowiony był we wschodniej stronie budowli. Sam ołtarz był pięknie zdobiony licznymi symbolami i detalami. Miejsca, w których przechowywano Torę były przesłonięte i oddzielone zdobioną zasłoną zwaną parochetem, lub zasłonką nazwaną kaporetem. Często parochet i kaporet oddzielały ozdobne drzwiczki. Żeby dostać się do szafy ołtarzowej trzeba było się wspiąć po 2 - 3 schodkach. W bożnicach murowanych szafa ołtarzowa ustawiana była w specjalnych niszach w postaci portali lub ołtarzy, w bożnicach drewnianych Aron Ha Kodesz był z reguły drewnianą dwudrzwiową szafą umiejscowioną przy wschodniej szafie. Naprzeciwko świętej szafy umiejscowiona była bima, czyli inaczej kazalnica lub mównica. Na niej odbywało się uroczyste czytanie Tory i komentowanie przeczytanych fragmentów. Bima znajdowała się na osi wschód - zachód w samym środku pomieszczenia. Żeby podkreślić jej dominujące znaczenie umiejscowiona była na podwyższeniu ( najczęściej dorównywał wysokości schodów do Aron Ha Kodesz). Najczęściej była ogrodzona ze wszystkich stron, ogrodzenie przyjmowało kształt namiotu, baldachimu, klatki, altany lub płotu.

Następnym ważnym elementem bożnicy był wykształcony w XVI wieku przedsionek (pulisz). Służył on jako miejsce dla posiedzeń sądu, urzędowania administracji kahalnej czy też innych oficjalnych zebrań.

W sali głównej synagogi mogli przebywać jedynie mężczyźni. Kobiety przebywały w przybudówkach lub na galeryjkach, oddzielone były od przebywających mężczyzn ściankami, kotarami lub ażurowymi płotkami. W wieku XVI i XVII wykształtowała się reguła umiejscawiania drzwi do sali głównej od strony zachodniej. Kobiety korzystały z dodatkowego wejścia znajdującego się na zewnątrz budowli. Pierwsze synagogi budowane były na planie prostokąta, rzadziej kwadratu. Zwiększenie objętości obiektu zmusiło do zastosowania systemu dwunawowego, by w XVII wieku wykształcić styl tzw. dziewięciopolówek. Budowla taka charakteryzowała się tym, że w środku sali, w polu dziewiątym umieszczano cztery słupy ograniczające Bimę i podtrzymujące sklepienie. Budowle z przełomu XIX i XX wieku to już mieszanka różnych stylów, połączenie stylu neogotyckiego i sztuki bizantyjskiej. Wnętrza bożnic oświetlały nisko zawieszone świeczniki i pająki. Niskie części bożnicy były zaciemnione. Na uwagę zasługują wspaniałe synagogalia i przedmioty liturgiczne wykonane przez żydowskich rzemieślników. Pięknie wyglądały wałki, na które nawinięte były zwoje Tory, misternie rzeźbione, przyozdobione sukienką wykonaną z brokatu, jedwabiu lub aksamitu z licznymi napisami i insygniami ofiarodawcy. Duże wrażenie robiły wspaniale haftowane kotary przesłaniające szafę ołtarzową, oraz kapy na stoły (na Bimie) i na pulpicie kantora. Bożnice Białostocczyzny słynęły też z kolekcji sreber synagogalnych, na które składały się tarcze na rodały, korony, medaliony, kielichy, puszki na wonności, lichtarze, żyrandole, miednice, kubki i inne. Stałym elementem wyposażenia synagogi była poduszeczka i deseczka znajdująca się na stole w Bimie, służyły one do uciszania wiernych. W każdej bożnicy znajdował się też róg barani, inaczej szofar służący do trąbienia w święto Rosz Hoszana (Nowy Rok). Drzwi bożnic wyposażone były w misternie wykonane i ozdobione mezuzy zawierające mały zwój pergaminu. Bardzo okazale prezentowały się modlitewniki i księgi składowane w bibliotekach synagogalnych. Na szczególną uwagę zasługiwała sztuka kaligrafii i oprawa introligatorska.

Arkadiusz Studniarek

e-monki.pl © A. Studniarek