Zarys urbanistyczno-architektoniczny Goniądza w XVI-XIX w.

Stary Rynek w Goniądzu był rynkiem przedlokacyjnym. Oprócz rynków było 9 ulic posiadających nazwy własne: ul. Rybaczka (następnie Fabryczna, obecnie Majora Węgielnego), ul. Grodzieńska - bez zmian do dzisiaj, ul. Dolistowska - bez zmian, ul. Święto Dusko (obecnie Szpitalna), ul. Tykocińska (obecnie Mickiewicza), pozostałe ulice: Jaglińska, Podzamcza, Zdolistowska nie są do dzisiaj zlokalizowane. Możemy się domyślać, że Podzamcze to obecna ulica Nadbiebrzańska. Była jeszcze ulica Białosuknisz, przy wylocie z Goniądza do wsi Białosuknia. Na pewno w XVI w. istniała już obecna ulica Kościuszki, lecz nie zachowała się jej pierwotna nazwa.

W XVI w. w Goniądzu znajdowały się dwa kościoły. Jeden parafialny pod wezwaniem NMP, św. Jana Chrzciciela i św. Agnieszki fundacji księcia Witolda, usytuowany był w południowo - wschodniej części obecnego Placu 11-go Listopada. W sąsiedztwie kościoła znajdował się cmentarz grzebalny. Zdarzało się, że po ulewnych deszczach oczom goniądzan ukazywały się wypłukane szczątki pochowanych tam osób. Obecnie w miejscu spalonego kościoła znajduje się krzyż z napisem "Ku chwale Ojczyzny i ku uświęceniu miejsca, na którym stał kościół i spoczywają czcigodne prochy praojców ten pomnik wystawiło miasto - 1924".

W lipcu 1520 r. wojewoda litewski, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego Mikołaj Radziwiłł buduje szpitalowi goniądzkiemu kościół pod wezwaniem św. Ducha, przełożonym szpitala i kościoła został Marek ze Skrzyszewa. W 1521 r. Mikołaj Radziwiłł założył w Goniądzu i uposażył mansjonarię dla 6 kapłanów i 1 kleryka, pod wezwaniem NMP w kaplicy zbudowanej z boku kościoła parafialnego. Przełożonym został mianowany Maciej z Malborka.

XVII w. nie był najszczęśliwszy dla mieszkańców Goniądza, nie ominęły miasta klęski o których zachowały się wzmianki w dokumentach przetrwałych do dzisiaj. W 1621 r. wybuchł w mieście pożar, dziesiątkując zabudowę miejską. Był to jeden z największych pożarów w historii miasta. 35 lat później w 1656 r. wybucha następny pożar miasta, w którym płonie między innymi kościół szpitalny, odbudowany dopiero w 1666 r. W 1700 r. miasto było już całkowicie odbudowane.

Najprawdopodobniej w tym okresie w Goniądzu funkcjonowały trzy kościoły. Kościół parafialny drewniany, wewnątrz którego znajdowała się ambona, chór z organami, ołtarz główny przedstawiał NMP, prawy boczny ołtarz to obraz św. Anny, lewy boczny to obraz Matki Boskiej Różańcowej. Kościół posiadał jeszcze czwarty ołtarz z obrazem św. Franciszka. W kościele znajdowały się trzy dzwony. Drugim kościołem był Kościół szpitalny św. Ducha, także drewniany z jednym ołtarzem. Trzecią budowlą sakralną w Goniądzu była kaplica cmentarna, drewniana - znajdowała się w miejscu obecnej kaplicy murowanej. W 1775 r. ks. Józef Mateusz Jaworowski z Jaworówki wybudował nowy kościół szpitalny św. Ducha, w którym odbywały się odpusty na Zielone Świątki i Przemienienie Pańskie, po trzech latach przy nowo wybudowanej kaplicy zbudowano nowy szpital.

W 1775 r. zaczęto budowlę nowego kościoła św. Ducha przez ks. Antoniego Wacława Betańskiego późniejszego biskupa przemyskiego i Izabelę z Poniatowskich Branicką kasztelanową krakowską, hetmanową wielką koronną. Autorem projektu kościoła był nadworny architekt Branickich Jan Sękowski. Kościół o wymiarach 38,4 x 14 x 10m pokryty był dachówką, posiadał jedną wieżę pokrytą blachą, strop podtrzymywało 8 zdobionych filarów. Prezbiterium było węższe od nawy. W ołtarzu głównym umieszczona była Pasja rzeźbiona z drewna z ustawionymi po bokach figurami św. Piotra i Pawła. W małym ołtarzu po lewej stronie znajdował się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, po prawej stronie znajdował się obraz św. Antoniego.

W kościele św. Ducha znajdowały się jeszcze dwa boczne ołtarze z malowanymi na płótnie obrazami: jeden przedstawiał św. Rocha, drugi św. Agnieszkę w całej osobie. Niestety w 1779 r. w Goniądzu wybucha ponownie pożar, w którym płonie nowo wybudowany kościół. Odbudowany ponownie w 1783 r., jednak już nie tak okazały jak poprzedni.

W XVII w. wybudowano w Goniądzu jedną z najwspanialszych budowli świeckich, którą był ratusz. Ratusz był jednokondygnacyjnym obiektem z wysokim czterospadzistym dachem, pierwotnie był pokryty słomą zamienioną w XIX w. na bardziej bezpieczną dachówkę. Front ratusza stanowił ganek wsparty na drewnianych zdobionych kolumnach. Znajdował się tam skarbiec, archiwum miejskie, miary królewskie, sala obrad rajców, którzy wraz z burmistrzem radzili nad dobrem miasta i jego obywateli. W ratuszu odbywały się też sądy, gdzie wydawano wyroki, a także przetrzymywano więźniów w areszcie zwanym wówczas "kozą". Pod koniec XIX w. ze względu na niedostosowanie budynku do aktualnych potrzeb miasta ratusz został rozebrany.

W 1804 r. biskup wigierski wydaje rozporządzenie o założeniu cmentarza grzebalnego w Goniądzu i przeniesienie tam kaplicy pod wezwaniem św. Ducha. Kaplicę postawiono na podmurówce uzupełniając ubytki w drzewie. Wymieniono w całości pokrycie dachu oraz dobudowano wieże.

W pruskim opisie miasta znajdujemy informacje o Goniądzu w 1800 r. Dowiadujemy się, że miasto posiadało 5 ulic: obecne ulice, Dolistowska, Wojska Polskiego, Mickiewicza, 3-go Maja, mjr. Węgielnego. 292 domy w tym 1 urzędowy, 2 kościoły. Ponadto w mieście znajdowało się 15 szynków z 16 browarami, 1 cegielnia, 15 gorzelni, 2 młyny wodne, 3 studnie, 109 stodół.

Z kolej z inwentarza z 1820 r. dowiadujemy się, że w Goniądzu są 2 kościoły: jeden drewniany p.w. św. Agnieszki pokryty gontem z 5 ołtarzami wewnątrz, (znacznie nadgniły). Drugi za miastem z kaplicą drewnianą, otoczony kamiennym parkanem (cmentarz), przy nim dzwonnica pokryta gontem. W tym czasie były w Goniądzu 3 karczmy, najnowsza z 1817 r. postawiona kosztem proboszcza.

W 1840 r. zakazano nauczania języka polskiego. Najodpowiedniejszym typem szkoły według władz carskich były szkoły parafialno - cerkiewne, gdzie w ciągu dwóch lat nauczano czytania i podstaw pisania w języku rosyjskim. Lekcje religii prowadzone były także w języku rosyjskim. W Goniądzu oprócz szkoły, która nadzorowały władze rosyjskie, najprawdopodobniej istniała jeszcze szkoła parafialna (ostoja polskości), oraz szkoła żydowska. Okres panowania rosyjskiego w Goniądzu był dla miasta w skutkach tragiczny. Oprócz terroru, jaki przeżywała ludność miejscowa, prowadzono grabieżczą politykę gospodarczą, wywożąc wszystkie możliwe produkty rolnicze i przemysłowe. W mieście panowała bieda, a co za tym idzie tragiczny stan sanitarny i związane z tym choroby.

Niewielkie zmiany możemy zaobserwować w Goniądzu w 1845 r. W mieście są dwa rynki niebrukowane, 5 ulic, z których 3 zostały już wybrukowane. Były 2 cmentarze: jeden z kaplicą cmentarną w miejscu obecnego, drugi na wzgórzu św. Floriana cmentarz szpitalny.

W 1864 roku wybudowano kaplicę św. Floriana, którą możemy podziwiać do dzisiaj. Kościół szpitalny wraz ze szpitalem znajdował się w miejscu byłego biurowca GS.

W 1850 r. w Goniądzu było 14 kramów, 3 młyny, kościół rzymsko - katolicki, kościół z kaplicą na cmentarzu, 2 żydowskie domy modlitwy, 2 szkoły: jedna przy kościele, druga świecka.

Interesującą budowla przemysłowa był młyn wodny zbudowany w połowie XIX w. Był to młyn zawrotkowy gospodarczy o napędzie kołem wodnym nasiębiernym (woda spadała na koło z góry). Należał on początkowo do majątku Klewianka. W 1924 r. młyn wydzierżawił od właścicieli majątku lennego Knyszyn p. Aleksander Rutkowski. Młyn pracował pełną parą do II wojny światowej. W czasie działań wojennych młyn uległ znacznej dewastacji. Zniszczone zostało urządzenie piętrzące wodę, wyposażenie, a także dach budowli.

Po wojnie decyzją Powiatowej Komisji Ziemskiej w Białymstoku z dn. 28 grudnia 1848 r. młyn panu Rutkowskiemu został odebrany. Po niespełna dwóch miesiącach 9 lutego 1949 r. młyn został przejęty protokolarnie przez przedstawiciela Starostwa Powiatowego w Białymstoku Zygmunta Grabarka. Po wojnie młyn nie wznowił produkcji. W latach 60-tych XX w. po śmierci p. Rutkowskiego młyn wraz z działką przejął jego zięć p. Dzienis. 1 października 1964 r. Rejonowy Wydział Gospodarki Wodnej Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Białymstoku wydało ostateczną decyzję o cofnięciu pozwolenia wodno-prawnego na piętrzenie wody rzeki Czarnej Strugi w celu prowadzenia młyna w Goniądzu. Po czym zdemontowano młyńskie koło i część wyposażenia.

Młyn usytuowany jest nad rzeczką Czarna Struga jednym z dopływów Biebrzy. Budynek młyna jest częściowo podpiwniczony, jednokondygnacyjny z użytkowym poddaszem. Po wschodniej stronie znajduje się plac po dawnym stawie, który zajmował powierzchnię ok. 1.5 ha. Sam budynek osadzony jest na fundamencie z kamienia polnego i łamanego. Ściany budynku są z drewna. Konstrukcja z bali - wieńcowa ze słupami pionowymi ujmującymi otwory okienne i drzwiowe. Dach drewniany jętkowy, kryty pierwotnie gontem, a następnie blachą. Stropy i podłogi drewniane. Stolarka okienna i schody na strych drewniane. Okna ościeżnicowe.

Budynek w kształcie litery "L". Główna jego część produkcyjno-mieszkalna ma wymiary 8.50 x 11.25 m. Druga część budynku, nowsza dobudowana do szczytu budynku od strony północnej. Główne wejście do budynku znajduje się od wschodu. Od południa znajdują się drugie drzwi (tzw. robocze), przez które sprawdzano spiętrzenie wody. Budynek główny podzielony na dwie części: produkcyjną - jednoprzestrzenną (od płd.-zach.) i mieszkalną, pokój i kuchnię (od płn.-wsch.). Budynek nie posiada detali architektonicznych. W elewacjach w oczy się rzuca kontrast pomiędzy częścią kamienną (fundamenty) i drewnianymi ścianami z bali. Szczyty budynku opierzone są deskami z listwowaniem.

Z dawnego wyposażenia pozostało złożenie kamieni młyńskich pozbawione łubia. W piwnicy zachowało się drewniane, zębate koło przekazujące napęd z wału koła wodnego na pionowy wał złożenia kamieni młyńskich za pomocą tzw. cewki. Wyposażenie młyna w 1949 r. przedstawiało się następująco: koło napędowe o szerokości 1.40 m, stawidła 6 sztuk, kaszarnia kompletna, pasy parciane i skórzane, młynek do czyszczenia zboża w stanie średnim, śrutownik na walce, śrutownik do kaszy, 3 kamienie do razówki, waga dziesiętna z odważnikami.

W 1864 r. wybudowano kaplicę św. Floriana. Na wzgórzu nieopodal kościoła parafialnego. Usytuowana jest na cyplu skarpy, na terenie dawnego cmentarza szpitalnego. Jest to budowla bezstylowa, murowana z cegły, tynkowana, z więźbą krokwiową, krokwie oparte u dołu na płatwi wzdłużnej leżącej na koronie murów. Dach pokryty blachą ocynkowaną, posadzka w kaplicy cementowa, kna półkoliste z metalowymi ramami, kwatery w układzie promienistym, a drzwi są drewniane dwuskrzydłowe, klepkowe. Budynek parterowyposiada rzut na planie prostokąta z półkolistą apsydą. Elewacje kaplicy są gładkie bez dekoracji, w przyziemiu znajduje się niski cokół, w zwieńczeniu prosty gzyms podokapowy. Fasada budynku jest jednoosiowa z cofniętą częścią środkową. W zwieńczeniu ponad gzymsem znajduje się trójkątny szczyt o ściętych narożach ujętych prostopadłościennymi filarkami. W elewacjach bocznych niskie, półkoliste okna z parapetem. Z tyłu na osi apsydy nisza zamknięta odcinkiem łuku. Wewnątrz w niszy apsydy murowana mensa ołtarzowa, nad którą znajduje się figura Jezusa ukrzyżowanego. Po obu stronach krzyża malowane postacie świętych. Na stropie wizerunek świętego Floriana. Św. Florian - patron strażaków - to święty znany z różnych reprodukcji, obrazków czy sztandarów strażackich. W maju 1885 r. nastąpił kolejny tragiczny w skutkach pożar miasta. W początkowych latach XX wieku mieszczanin białostocki Chackiel buduje w Goniądzu młyn parowy i tartak. W 1907 r. zostaje ukończona budowa neogotyckiej kaplicy cmentarnej p.w. św. Ducha na obecnym cmentarzu rzymsko - katolickim w Goniądzu. Usytuowana jest w szczytowej części cmentarza na osi jednej z nieregularnie biegnących alei. Murowana z cegły na fundamentach z regularnych bloków granitowych. Wewnątrz otynkowana. Strop jest drewniany płaski. Więźba krokwiowo-jętkowa. Dach kaplicy pokryty jest blachą. Posadzka cementowa. Okna zamocowane w otworach ostrołukowych, ramy okien stalowe w układzie wielokwaterowym. Drzwi frontowe są drewniane - dwuskrzydłowe, zdobnie profilowane. Drzwi z tyłu prezbiterium także drewniane. Schody na drewniany balkon znajdujący się nad drzwiami wejściowymi - drewniane. Świątynia na rzucie jednonawowym, korpus nawowy na planie krótkiego prostokąta, prezbiterium jest wyższe od nawy zamknięte trójbocznie. Dach dwuspadowy, nad absydą prezbiterium trójpołaciowy.

Elewacje na wysokim cokole, opięte lizenami, zwieńczone gzymsem ujętym od dołu kroksztynami. Fasada kaplicy jest trójosiowa ze zryzalitowaną częścią środkową, w niej na osi ostrołukowej portal zwieńczony łamanym szczytem. Wyżej płycina ostrołukowa w niej biforium. (w architekturze romańskiej i gotyckiej okno arkadowe z podziałem na dwie części (triforium na trzy), gdzie elementem dzielącym jest kolumienka lub filarek). W zwieńczeniu gzyms przerywany, sterczyny filarkowe i wieżyczki w formie bramki z sygnaturką. W bocznych partiach fasady ostrołukowe nisze konchowe. Wyżej fryz płycinowy, zwieńczenie półszczytami z bogato profilowanymi gzymsami. Elewacje boczne trójosiowe, dzielone lizenami, pomiędzy którymi znajdują się wysokie okna zamknięte ostrołukowymi uskokowymi arkadami. Boczne ściany prezbiterium gładkie. W tylnej ścianie okna ostrołukowe. Wnętrze kaplicy bez wyposażenia i dekoracji. Odbywają się tam okazjonalne nabożeństwa np. w Święto Zmarłych.

Kolejny pożar kościoła farnego jak donosił telegraficznie Kurii Biskupiej w Wilnie dziekan Wojdyłowski wydarzył się w poniedziałek 26 września 1921 r. B.M. spalił się kościół Goniędzki, doszczętnie, archiwum i wszystkie sprzęty spłonęły, przyczyna niewiadoma.

Obecny kościół wybudował w latach 1922-1924 ks. Adam Abramowicz. Świątynię w stylu neobarokowym zaprojektował znany warszawski architekt profesor Oskar Sosnowski. Biskup Jerzy Matulewicz 15.IX.1924 r. kościół pokonsekrował. Zachowany projekt kościoła nosi datę 18 lipca 1922 r. Rozpatrywany był w Warszawie na Międzyministerialnej Komisji w dniu 28 sierpnia 1922 r. i zatwierdzony 18 września 1922 r. przez Ministerstwo Robót Publicznych.

Ks. Adam Abramowicz proboszcz goniadzki wspominał 15 września 1924 r.: Po nieszczęsnym pożarze w dniu 17 września 1921 r., który z niewykrytych przyczyn strawił piękny i starożytny kościół goniądzki wraz ze wszystkimi utensyliami kościelnymi pozostały pustki i zgliszcza. Po translokacji dziś nieżyjącego ks. dziekana i kanonika Jana Wojdyłowskiego, zarząd parafii goniądzkiej objął w dniu 21 lutego 1922 r. ks. kanonik Adam Abramowicz i kierował takową do dnia 25 kwietnia 1925 r. Po wielu kłopotach i staraniach udało nam się wyjednać u władz wojskowych spalone mury koszar downarskich, zaś już w dniu 13 czerwca 1922 r. ks. dziekan knyszyński Konstanty Teżyk poświęcił fundamenta pod nowo budujący się kościół.

Kościół w 1944 r. uległ zniszczeniu. Dokonali tego cofający się Niemcy. Najbardziej ucierpiały wieże kościoła. Generalny remont w latach 1949-1955 przeprowadził ks. Antoni Werpachowski. Obecny kościół jest murowany z cegły i otynkowany. Trójnawowy, bazylikowy z transeptem. Korpus na planie prostokąta o ściętych narożach, przy których od wschodu po bokach zamkniętego prosto prezbiterium, wieloboczne parterowe aneksy skarbca i zakrystii. Od zachodu ukośnie ustawione kwadratowe wieże ujmujące założone na łuku wklęsłym środkowe przęsło fasady. Wewnątrz korpus na rzucie elipsy. Przy przed ramieniu transeptu ośmioboczna kaplica św. Antoniego. Sklepienia w nawie głównej kolebkowe na gurtach, z lunetami. W nawach bocznych i prezbiterium sklepienie krzyżowe. Okna w nawach bocznych i kaplicy koliste, w nawie głównej owalne, w skarbcu i zakrystii prostokątne. Dach nad nawą główną i prezbiterium wspólny, łamany kryty blachą. Kaplica z ośmiopołaciową kopułą zwieńczona cebulastym hełmem, na wiciach hełmy czteropałaciowe, łamane z iglicą.

Fasada (elewacja zachodnia) na łuku odcinkowym ujęta dwiema wieżami zwieńczonymi hełmami i zakończonymi krzyżami metalowymi. Portal prosty z prostokątnymi oknami po obu stronach. Nad portalem w górnej części fasady owalne okno. Wieże kwadratowe, poniżej hełmów z każdej strony owalne okno wpisane w prostokątną płycinę wgłębienia. Elewacja południowa i północna (analogiczne) ośmioosiowe, dwukondygnacjowe. Wieże pieciokondygnacyjne. Elewacje rozczłonkowane w przyziemiu lizenami, w górnej kondygnacji pilastrowe. W nawach bocznych okna okrągłe umieszczone w górnej części prostokątnych płycin wgłębnych. W nawie głównej okna owalne wpisane w lekko zaznaczoną, prostokątną płycinę wgłębną zamkniętą odcinkowo. W zakrystii i skarbcu otwory okienne prostokątne zamknięte łukiem półkolistym. W wieżach i przybudówkach okna prostokątne. W elewacji południowej do transeptu dobudowana ośmioboczna kaplica opilastrowana w narożnikach. Elewacja wschodnia: prosto zamknięte prezbiterium, w narożnikach pilastry. W przybudówkach dwa prostokątne otwory wejściowe. W zwieńczeniu gzyms parapetowy. W latach 1970-1972 trwały prace przy polichromii wewnątrz kościoła, prowadzone przez plastyków Teodora Szukałę i Henryka Kota z Poznania. W latach 1990-1995 proboszcz goniądzki Tadeusz Sołowiej doprowadził do kapitalnego remontu dachu przykrywając go blachą miedzianą. 20.10.2002 r. świątynia została oświetlona z zewnątrz.

Znaczne zniszczenie miasta przyniosła I wojna światowa. Z ważniejszych zabytków miasta nienaruszona przetrwała jedynie Synagoga. Po zakończeniu wojny w mieście znajdowały się 3 szkoły, 3 młyny, 1 browar, 1 apteka, 2 synagogi, cmentarz rzymsko - katolicki i żydowski. Zabudowa miasta była głównie parterowa, drewniana i murowana, skupiona wokół nowego i starego rynku oraz głównych ulic. Obydwa rynki w większości zamieszkane były przez Żydów z przewagą domów murowanych, ulice wybiegające z rynków, w których przeważała zabudowa drewniana zamieszkane były prze ludność polską. Domy drewniane usytuowane były do drogi zarówno szczytem jak i kalenicą, budowane były przy zastosowaniu konstrukcji wieńcowej, dachy były dwuspadowe kryte słomą, gontem lub rzadziej dachówką. Domy miały prosty układ wnętrz, składały się z dwóch izb: sieni i komory. Niektóre domy posiadały ganki. Część budynków była obijana słomą, a następnie tynkowana. Od strony ulicy często w domach mieściły się małe sklepiki, od strony zaś podwórza mieszkania.

Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 r. Goniądz zajęły wojska sowieckie. W czerwcu 1941 r. Goniądz zajęły wojska niemieckie. W lipcu 1941 r. w Goniądzu doszło do pogromu, w którym na cmentarzu żydowskim zamordowano 116 Żydów. Latem 1941 r. Niemcy spalili synagogę i utworzyli getto, w którym zgromadzili około 1,3 tys. Żydów. W 1942 r. Niemcy wywieźli wszystkich Żydów do obozu przejściowego w Boguszach koło Grajewa, a następnie do ośrodka zagłady w Treblince. W listopadzie 1944 r. Goniądz wyzwoliły wojska sowieckie. Podczas walk zniszczeniu uległo 80% zabudowy miejskiej. Najstarszym budynkiem świeckim, który jeszcze do niedawna można było podziwiać był budynek potocznie przez goniądzan nazywany "Belwederem". Usytuowany był na szczycie wzniesienia, naprzeciwko dzisiejszego Ośrodka Wypoczynkowego "Nad Biebrzą". "Belweder" był wspaniałym przykładem staropolskiego budownictwa dworkowego z charakterystycznym dachem naczółkowym, był to budynek drewniany, wolnostojący, częściowo podpiwniczony o wymiarach zewnętrznych 16.3 x 10.9 m. Ściany piwniczne wykonane były z kamienia polnego ułożonego klinowo na zaprawie wapiennej, podobnie jak znajdująca się tam przybudówka. Strop łukowy piwnicy wykonany był z cegły ceramicznej. Ściany budynku wykonane były z bali iglastych osadzonych w łątkach. Od wewnątrz ściany osłonowe i działowe były obite drankami. Posadzki wykonane były z tarcicy iglastej poukładanej na legarach. Stolarka okienna posiadała 3 szczeliny rozmieszczone symetrycznie, szklone szkłem ciągnionym 3 mm. Okiennice wykonane były z tarcicy iglastej kute pasowo, zamykane były od środka na przetyczkę. Drzwi o wysokości 2 m drewniane jednoskrzydłowe i dwuskrzydłowe filungowe. Komin położony był centralnie w stosunku do całości obiektu. Ogrzewanie budynku było piecowe.

Arkadiusz Studniarek

2006 © e-monki.pl & A. Studniarek