Kościół szpitalny św. Ducha w Goniądzu

W 1520 r. po raz pierwszy wzmiankowany jest proboszcz szpitalny św. Ducha Maciej Guzowski. 5 lipca 1520 r. Mikołaj Radziwiłł wojewoda wileński, kanclerz Wlk. Ks. Litewskiego dziedzic Goniądza i Rajgrodu buduje szpitalowi goniądzkiemu kościół p.w. św. Ducha.

O wzniesionym przez Radziwiłła pierwszym kościele szpitalnym wiadomo niewiele. Z całą pewnością była to świątynia niewielkich rozmiarów, drewniana, zaopatrzona w jeden ołtarz i jedno wejście. Usytuowana była na niewielkim wzniesieniu poza miastem, przy ulicy, której przedłużeniem był trakt wiodący do Tykocina. Wiele wskazuje na to, że było to miejsce, na którym wznosi się obecny kościół parafalny.

Wyrazem troski Kościoła o zapewnienie opieki materialnej i duchowej ludziom chorym, kalekim lub w jakikolwiek inny sposób pokrzywdzonym były szpitale rozpowszechnione już w średniowieczu na terenie całej Europy. Pierwotnie były traktowane jako charytatywne instytucje kościelne, stawiające sobie za cel przede wszystkim opiekę nad obcymi, podróżnymi i pielgrzymami. Niezależnie od tego służyły jako miejsca schronienia dla ludzi starych, ubogich i chorych. Z czasem funkcja przytułku w instytucji szpitala zdominowała inne i już w XVIII stuleciu przez pojęcie to rozumiano głównie miejsce, gdzie otaczano opieką ludzi bezdomnych i potrzebujących pomocy materialnej. Opiekę duchową ubogim przebywającym w przytułkach zapewniał zwykle miejscowy proboszcz.

W miarę upływu lat uposażenie probostwa szpitalnego wzbogaciło się o nadania ziemskie. W 1577 r. prepozyt goniądzki użytkował już cztery włóki ziemi. Późniejsze źródła potwierdzają istnienie tego uposażenia i przydają informacje, iż owe cztery włóki wraz z przypisanymi do niej włościanami znajdowały się we wsi Żodzie. W 1684 r. dobra te graniczyły z gruntami wsi Jaski, Rybaki, Kramkówka Mała i Goniądz.

W 1616 r. w czasie lustracji starostwa goniądzkiego wspominany był ksiądz Niedźwiecki proboszcz szpitalny św. Ducha. W 1627 r. mieszczanin goniądzki Tomasz Siuchna zapisał kościołowi szpitalnemu św. Ducha swój dom.

Szlachetny Seweryn z Żarnowa Pisanka poborca ziemi bielskiej, burgrabia zamku brańskiego oraz jego żona Katarzyna z Klepackich dali kościołowi szpitalnemu goniądzkiemu fundusz na 1 kapłana i 4 biednych ze szpitala św. Ducha w Goniądzu. Ofiarowali oni swoje dobra położone we wsi Downary Okolne, młyn i karczmę.

W 1669 r. ofiarowano w testamencie szpitalowi św. Ducha w Goniądzu narożnego placu na Rynku miasta Goniądza.

Sławetny Wojciech Thorzyk syn nieżyjącego Jerzego Thorzyka, ubogi szpitala goniądzkiego oddaje kościołowi szpitalnemu Św. Ducha swoją łąkę zwaną Sokołowską, dziedziczną usytuowaną przy Gościńcu Osowieckim, graniczącą z łąką Kamieńskiego, a z drugiej strony tegoż darczyńcy i do rzeczki Goniądzki, z dwiema sadzawkami i wszystkimi drzewami tam rosnącymi. W pierwszej kolejności zeznano ten dar przez aktami wójtowskimi i burmistrzowskimi goniądzkimi.

Szlachetni Adam i Tekla Grabowscy ofiarowali kościołowi szpitalnemu pięciogłosowy pozytyw.

W 1684 r. w Rzymie papież Innocenty XI dał indulgecje kościołowi szpitalnemu św. Ducha w Goniądzu z odpustem 10 – letnim, w dniu Zielonych Świątek tym, którzy przystąpią do spowiedzi i komunii św.

Jan Gniński podkanclerzy koronny starosta knyszyński ofiarowuje kościołowi szpitalnemu w Goniądzu kawtan turecki, z którego wykonano antepedia do dwu ołtarzy w kościele św. Ducha. Z upływem lat prebenda Ducha Świętego wzbogaciła się o dalsze donacje. Ich autorami byli mieszczanie goniądzcy i okoliczna szlachta. Składały się na nie między innymi dochody z sum negowanych, place w mieście oraz dobra ziemskie rozrzucone w niewielkich działkach położonych w okolicach Goniądza. Proboszcz szpitalny, obok folwarku w Żodziach, posiadał niewielkie gospodarstwo przy plebani. Budynki gospodarcze wzniesiono na placu przy kościele prepozyturalnym.

W 1700 r. kościół szpitalny św. Ducha w Goniądzu był budowlą drewnianą z jednym ołtarzem.

Na początku XVIII w. prepozytura szpitalna nie była w najlepszej kondycji i daleka od dawnej świetności. Dopiero po objęciu prepozytury przez ks. Jana Jaworowskiego w 1715 r. nastąpiło jego czasowe odrodzenie. W kręgach kościelnych zaczęto coraz głośniej przebąkiwać o połączeniu uposażenia prepozytury i parafii goniądzkiej. W połowie XVIII w. zamierzenia co do połączenia urzeczywistnił ówczesny proboszcz parafii farnej w Goniądzu ks. Leon Wichert.

W 1716 r. nadal w Goniądzu funkcjonuje drewniany kościół szpitalny św. Ducha, wzniesiony po spaleniu w 1666 r. miasta Goniądza.

W latach 1718 – 1721 ks. Jan Mateusz Jaworowski z Jaworówki zbudował nowy kościół szpitalny św. Ducha. Przy nim wybudował nowy szpital. 8 maja 1718 r. dokonano konsekracji nowej świątyni. Odrestaurowany od fundamentów niewielki drewniany kościół był wzniesiony na planie ośmiokąta. Jego długość wynosiła zaledwie 27 łokci (ok. 15 m), szerokość 12.5 łokcia (ok. .5 m). Według inwentarza z 1738 r. budynek kościelny posiadał „sufit z żerdzi, wyniosły w półkle”. Podłoga wyłożona była deskami i utrzymana w nienagannym stanie. Cały budynek był „wewnątrz i zewnątrz dokoła żerdziami wielkimi obity, zamknięty żelaznymi zamkami”. Nad kościołem, mniej więcej w jego środkowej części, wznosiła się pokryta lachą niewielka wieżyczka z umieszczoną na niej sygnaturką. Świątynia wyposażona była w pięć okien oszklonych szybami z cenionego szkła lipskiego. Wewnątrz kościoła umieszczono dwa ołtarze. Były to, podobnie jak w poprzedniej świątyni, ołtarz Zesłania Ducha Świętego i ołtarz boczny Przemienienia Pańskiego.

W 1775 r. wybudowano nowy kościół św. Ducha w Goniądzu. Budowniczymi byli: Izabela z Poniatowskich Branicka oraz proboszcz goniądzki ks. Antoni Wacław Betański. Autorem projektu był nadworny architekt Branickich – Jan Sękowski.

W związku z pożarem Goniądza w 1779 r. i spaleniu kościoła parafialnego, parafia została przeniesiona do kościoła św. Ducha.

W rozporządzeniu biskupa wigierskiego w 1804 r. o założeniu cmentarza grzebalnego w Goniądzu. Szpitalny pod wezwaniem Św. Ducha kościół drewniany w figurze ośmiokątnej, długi łokci 27, szeroki łokci 12 ½ przez starość, zaniedbanie, użycie w czasie rewolucji na magazyn tak był spustoszały, że już w nim nabożeństwo nie odprawiało się. Teraźniejszy (1804 r.) rządca kościoła w roku bieżącym przeniósłszy go na nowy cmentarz i tam go na podmurowaniu własnym kosztem odbudował.

Pod koniec XVIII w. zostaje odebrany fundusz kościoła św. Ducha, a tym samym wieś Żodzie przestają być wsią kościelną.

Arkadiusz Studniarek

2006 © e-monki.pl & A. Studniarek