|
Cmentarz forteczny i wojenny twierdzy Osowiec Cmentarz garnizonowy, forteczny został założony najprawdopodobniej w 1882 r. (?), w początkach budowy Twierdzy Osowiec w czasach carskich. Założony został na placu broni, na południowy wschód od Fortu III (Szwedzkiego) "Cmentarz jest zabytkiem unikatowym, jedynym tego typu obiektem na obszarze Polski północnowschodniej. Pochowano na nim Rosjan, w tym oficerów i ich rodziny, łącznie z niemowlętami oraz budowniczych twierdzy. Zachowane nagrobki, wykonane w części w zakładach kamieniarskich Grodna są obiektami wysokiej klasy artystycznej" (Maciej Karczewski). Inskrypcje zachowały się jedynie, na co dziesiątym nagrobku. Wynika z nich m.in. informacja o epidemii cholery, która miała miejsce na terenie garnizonu Twierdzy Osowiec na początku XX wieku. Na cmentarzu jest kilkadziesiąt grobów. Cmentarz nie jest ogólnie dostępny, gdyż znajduje się na terenie wojskowym w obrębie Fortu Szwedzkiego. Cywile nie mają tam wstępu. O cmentarz dbają pracownicy jednostki. Osowca. W ocenie p. M. Karczewskiego cmentarz jest w stosunkowo dobrym stanie, jest częściowo zniszczony. W 2007 r. wykonano kartę ewidencyjną cmentarza. Zespół w składzie: Barbara Tomecka, Marcin Tur, Antoni Oleksicki sporządzili maszynopis studium historyczno-architektonicznego, poza fotokopią planu twierdzy z zaznaczoną lokalizacją cmentarza, opublikowanego w 1932 w XII tomie Przeglądu Wojskowo-Technicznego zawiera także reprodukcję fotografii części cmentarza na terenie Fortu III pochodzącej z prywatnych zbiorów ówczesnego komendanta twierdzy Osowiec. Poza wymienionymi reprodukcjami fotograficznymi obszerne opracowanie nie zawiera żadnych informacji dotyczących cmentarza fortecznego. Autorzy karty ewidencyjnej cmentarza ustalili w niej datę powstania nekropoli na 1882 r., przyjmując, że założenie cmentarza było z góry uwzględnione w planach budowy twierdzy. Zamieścili także aktualny szkic rozplanowania zabytku i określili liczbę zachowanych nagrobków na: trzynaście nagrobków wolnostojących z 2. połowy XIX w., szesnaście nagrobków wolnostojących z 1. połowy XX w. (do 1945 r.), dziesięć mogił z 2. połowy XIX w., piętnaście mogił z 1. połowy XX w. (do 1945 r.). W karcie odnotowane zostały również fundamenty kaplicy i głaz pamiątkowy ogrodzony. Najbardziej wartościowym źródłem archiwalnym do historii cmentarza fortecznego twierdzy Osowiec jest rosyjski plan twierdzy z 1912 r. (ryc.1), na którym zaznaczony został stan cmentarza w fazie jego użytkowania do wybuchu I wojny światowej. Z planu wynika, że cmentarz założony został na obrysie sześcioboku z regularnym podziałem wewnętrznym, z główną aleją na osi bramy. Niemal centralnie usytuowany był prostokątny plac z kaplicą położoną na wschód od alei. Wnętrze cmentarza składało się z dwunastu kwater wydzielonych w południowej części cmentarza dwiema równoległymi alejami przebiegającymi poprzecznie do alei głównej. Z planu cmentarza nie wynika, jakiego typu ogrodzenie wytyczało jego granice. Jak dotąd, brak też przesłanek do identyfikacji funkcji trzech obiektów (budynków?) zaznaczonych na północno zachodnim skraju cmentarza, bezpośrednio na lewo od bramy. Piktogramy równoramiennego krzyża umieszczone w obrębie zarysów poszczególnych kwater należy uznać za odzwierciedlenie kierunków orientacji pochówków. Za taką interpretacją przemawiają współczesne relikty cmentarza. Brak piktogramów na trzech kwaterach może świadczyć, że do 1912 r. nie złożono tam żadnych pochówków. (plany ryc. 4 i 6 M. M. Karczewscy) Obecnie, przeważająca część nagrobków jest mniej lub bardziej uszkodzona bądź niemal całkowicie zniszczona. Poza nielicznymi wyjątkami nie zachowały się również ogrodzenia kwater rodzinnych. Regułą w przypadku tego typu cmentarzy jest też brak (rozkradzenie) metalowych (żeliwnych i żelaznych) elementów nagrobków i ogrodzeń kwater. Zatarciu uległa pierwotna sieć komunikacyjna w obrębie cmentarza. Alejki wyznaczające jego podział na kwatery są nieczytelne w terenie; podobnie zarysy większości grobów. W dwóch przypadkach uszkodzone zostały stropy krypt grobowych. Dzięki podjętej przez obecnego gospodarza twierdzy Osowiec inicjatywie okresowego usuwania samosiewek drzew i krzewów zmniejszony został niekorzystny wpływ samorzutnego rozwoju roślinności na stan zachowania grobów i nagrobków. Nadal jednak są one stopniowo niszczone przez przerosty korzeni. Z napowierzchniowej części cmentarza zachowały się: przyziemia cerkwi/ kaplicy z kostnicą i kryptą (?), 86 nagrobków różnej formy i w różnym, przeważnie złym lub bardzo złym stanie zachowania, betonowe słupki z ogrodzeń czterech grobów, dwa żelazne ogrodzenia mogił, betonowe podstawy pięciu ławek, osiem betonowych słupków z ogrodzenia cmentarza, pojedynczy słupek betonowy o nieokreślonej funkcji i pojedynczy pręt żelazny o nieokreślonej funkcji. Najlepiej zachowana i czytelna w terenie jest centralna część cmentarza. Położona na niewielkim, prostokątnym wyniesieniu, ze sztucznie ustromionymi stokami i reliktami cerkwi/kaplicy. Porównanie kształtu i wymiarów kaplicy z planu z zachowanymi przyziemiami wskazuje na jej rozbudowę po 1912 r. Pierwotnie kaplica zorientowana była dłuższą osią wzdłuż linii północ - południe, z wyraźnie zaznaczonym prostokątnym występem od strony zachodniej. Dłuższa oś zachowanych ruin kaplicy przebiega wzdłuż linii wschód - zachód. Najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tego faktu jest dobudowanie od wschodu do istniejącej wcześniej bryły budynku jego nowej części zbliżonej wielkością do pierwotnej powierzchni kaplicy. Weryfikację tej hipotezy mogą przynieść jedynie dalsze badania archeologiczno-architektoniczne. Istnieją co najmniej dwie możliwości wyjaśnienia powyższych faktów. Pierwsza z nich wskazuje, że rozplanowanie cmentarza zaznaczone na planie z 1912 r. było tylko projektem zrealizowanym jedynie w centralnej części nekropoli. Równie prawdopodobna wydaje się hipoteza o zmianie rozplanowania cmentarza do jakiej doszło na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat jego użytkowania, tj. w okresie od 1912 r. do czasu złożenia na nim ostatnich pochówków. Z pierwotnego rozplanowania przestrzeni cmentarza zachowała się też część alei przebiegającej wzdłuż linii północ - południe, obok zachodniej ściany cerkwi/kaplicy. Zachowane nagrobki wykonane zostały w przewadze z betonu, piaskowca lub granitu. Można wśród nich wydzielić nagrobki o wysokich walorach artystycznych, prostsze - w formie krzyża na postumencie oraz nagrobki nawiązujące do zwężających się ku górze obelisków. Zachowała się też jedna płyta nagrobna. Uwagę zwraca fakt, iż wśród nagrobków w formie krzyża przeważają krzyże łacińskie. Niewiele zachowało się elementów metalowych: kilka ułamków krzyży żeliwnych oraz kutych krzyży wieńczących. Nagrobki o wysokich walorach artystycznych w dwóch przypadkach sygnowane są nazwiskami właścicieli warsztatów kamieniarskich z Grodna: Bolesława Szyszkiewicza i Wasyla Andriejewicza Kaczana. Były to duże warsztaty kamieniarskie funkcjonujące w 2. połowie XIX i na początku XX w. Spośród zachowanych nagrobków i kwater, tablice komemoratywne lub inskrypcje znajdowały się zaledwie na dwunastu z nich. Najstarsze pochówki trójki dzieci pochodziły z 1890 r., najmłodszy - z zatartymi danymi osoby zmarłej, z 1904 r. Z inskrypcji wynika, że na cmentarzu pochowani zostali zarówno żołnierze garnizonu i budowniczowie twierdzy Osowiec, jak też ich żony i dzieci. Zagospodarowywanie przestrzeni przy Forcie III rozpoczęto w 1887 r. Na podstawie zachowanych inskrypcji, należy przyjąć, że dwa najstarsze pochówki zostały złożone na cmentarzu w 1890 r. W jednym pochowana została Aleksandra Josifowna Zatkalik, a w drugim kobieta o imieniu Maria. Cmentarz mógł więc zostać założony między 1887 a 1890 r.(?) Na tej podstawie należy przyjąć, że cmentarz forteczny twierdzy Osowiec funkcjonował jako miejsce pochówków przez około pięćdziesiąt lat: od 1887-1890 r. do końca lat 30. XX w., tuż przed lub w roku wybuchu II wojny światowej. Najprawdopodobniej od tego czasu rozpoczął się okres destrukcji, szczególnie intensywny w drugiej połowie lat czterdziestych XX w., gdy nie stacjonowało tu wojsko. W świetle chronologii użytkowania cmentarza fortecznego twierdzy Osowiec prawdopodobna staje się hipoteza o wtórnej adaptacji w okresie międzywojennym podziemnej części kaplicy na kryptę grzebalną. Wydaje się, że również dopiero w tym okresie zostało zbudowane betonowe podwyższenie (betonowa platforma z prowadzącymi na nią schodami) w części kaplicy nad zamurowaną kryptą. Cmentarz w twierdzy Osowiec to jedyna taka forteczna nekropolia w regionie. Bibliografia:
- Karczewska M., Karczewski M., Pro Patria. Miejsca pamięci I wojny światowej na przedpolu Twierdzy Osowiec, Białystok 2015. 
|
|
© e-monki.pl & A. Studniarek |